Με αφορμή τη συμπλήρωση σήμερα 68 χρόνων από τα “Σεπτεμβριανά” του 1955, όπως έμεινε γνωστό στην ιστορία το τουρκικό πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης τη νύχτα της 6ης/7ης Σεπτεμβρίου 1955, το Αρχείο της ΕΡΤ παρουσιάζει το αφιέρωμα μέσα από την εκπομπή “Μηχανή του Χρόνου” που καταγράφει το χρονικό της καταστροφής και τις οδυνηρές συνέπειές του στην ελληνική κοινότητα.
Ελληνικά σπίτια, καταστήματα, σχολεία, ιδρύματα, ναοί και νεκροταφεία καταστράφηκαν από περίπου 100 χιλιάδες Τούρκους. Στο ντοκιμαντέρ, παραγωγής 2016 και σε σκηνοθεσία Δημήτρη Γιαχνή, παρουσιάζονταιμαρτυρίεςΤούρκων επικεφαλής, οι οποίοι σχεδίασαν το πογκρόμ, και Ελλήνων που έζησαν τα γεγονότα, καθώς και πώς οργανώθηκε και στήθηκε η «νύχτα των κρυστάλλων της Πόλης», από το τουρκικό παρακράτος.
Στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος της σειράς “Μηχανή του Χρόνου” στους Ρωμιούς της Πόλης παρουσιάζεται τοχρονικό του πογκρόμ εναντίον του ελληνικού πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης τον Σεπτέμβριο του 1955. Η εκπομπή ξεκινά από την τελευταία «χρυσή εποχή» των Ρωμιών της Πόλης κατά την περίοδο 1948-1955, κατά την οποία ο ελληνικός πληθυσμός αριθμούσε έως και διακόσιες χιλιάδες κατοίκους. Γίνεται αναφορά στην πρωθυπουργία Μεντερές και τις καλές διμερείς σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας, αλλά και στον εορτασμό των πεντακοσίων χρόνων από την Άλωση, μια ημερομηνία που αποτέλεσε ορόσημο για τον τουρκικό εθνικισμό.
Αναλύεται η στάση της Βρετανίας στο αίτημα αυτοδιάθεσης των Κυπρίων από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 και παρουσιάζεται πώς η Αγγλία ενέπλεξε την Τουρκία στο Κυπριακό ζήτημα, χρίζοντάς την ως ισότιμο συνομιλητή Κυπρίων και Ελλήνων, παρά το γεγονός ότι μέχρι τότε οι Τουρκοκύπριοι ζούσαν ειρηνικά με τους Ελληνοκύπριους και δεν είχαν διεκδικήσεις. Γίνεται ειδική αναφορά στην ανθελληνική πολιτική του τουρκικού τύπου, την εμφάνιση του Ραούφ Ντεκτάς, καθώς και στην ίδρυση της Εθνικής Ένωσης Τούρκων φοιτητών στην Κωνσταντινούπολη με την επωνυμία «Η Κύπρος είναι τουρκική» το 1954.
Περιγράφεται το σχέδιο προβοκάτσιας εναντίον του ελληνικού πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης το 1955 και ανιχνεύεται η στημένη επίθεση στο τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη στις 6 Σεπτεμβρίου 1955 -η τοποθέτηση βόμβας στον κήπο του προξενείου στη Θεσσαλονίκη από τον Έλληνα μουσουλμάνο φοιτητή Octay Engin. Η χαλκευμένη είδηση την έκρηξης από την εφημερίδα «Ισταμπούλ Εξπρές» προκάλεσε το ξέσπασμα των βίαιων επεισοδίων εναντίον της ελληνικής κοινότητας. Περιλαμβάνονται στην εκπομπή μαρτυρίες του ιδρυτή της οργάνωσης «Η Κύπρος είναι τουρκική» Hikmet Bil και του Οκτάι Ενγκίν (Octay Engin).
Παρουσιάζεται το χρονικό των επιθέσεων του κατευθυνόμενου όχλου στα καταστήματα του Πέρα, οι καταστροφές, το πλιάτσικο που ακολούθησε, οι λεηλασίες, η καταστροφήορθόδοξων ναών και νεκροταφείων, οι επιθέσεις στα σπίτια των Ελλήνων, οι ξυλοδαρμοί, οι βιασμοί, οι δολοφονίες. Τις αφηγήσεις των Κωνσταντινοπολιτών που έζησαν τα γεγονότα συμπληρώνουν τα φωτογραφικά ντοκουμέντα του φωτογράφου Δημήτρη Καλούμενου, φωτογράφου του Πατριάρχη και ανταποκριτή της εφημερίδας «’Εθνος», ο οποίος με κίνδυνο της ζωής του κατέγραψε τις καταστροφές και σε συνεργασία με τον δημοσιογράφο Γιώργο Καράγιωργα κατάφεραν να κρύψουν τα φιλμ στο ορθόδοξο νεκροταφείο, να τα βγάλουν από την Τουρκία και να δημοσιεύσουν τις φωτογραφίες στον ελληνικό τύπο.
Κατά τη διάρκεια της εκπομπής μιλούν: ο πρέσβης επί τιμή Βύρων Θεοδωρόπουλος, ο πρόεδρος της Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών Νίκος Ουζούνογλου, ο επίκουρος καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου Άγγελος Συρίγος, η γενική γραμματέας του Ελληνικού Ιδρύματος Ιστορικών Ερευνών Ειρήνη Σαριόγλου, ο συγγραφέας Αλέξανδρος Μασσαβέτας, ο πρόεδρος του Συνδέσμου Ρωμαίικων Κοινοτικών Ιδρυμάτων Αντώνης Παριζιάνος, ο διδάκτωρ του Παντείου ΠανεπιστημίουΙωάννης Ιακωβίδης, ο νομικός και συγγραφέας Λεωνίδας Κουμάκης, η πρώην διευθύντρια του Κεντρικού Παρθεναγωγείου Κωνσταντινούπολης Αλεξάνδρα Λαμπρινού, ο συγγραφέας Νίκος Ατζέμογλου, ο πρώην πρόεδρος του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών Γιώργος Λεύκαρος, ο σκηνοθέτης Τάσος Μπουλμέτης, οι δημοσιογράφοιΔημήτρης Καλούμενος και Γιώργος Καράγιωργας, η κόρη του Δ.Καλούμενου Μαρίνα Καλουμένου, καθώς και οιΚωνσταντινοπολίτες Διονύσιος Αγγελόπουλος, Βασίλης Χατζόπουλος, Ανδρέας Σιταρας, Αμαρυλλίς Γεωργαντίδου, Μαρία Κοντοπούλου (τ. Δ/ρια Δημοτικού Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων/λης), Χρήστος Ελματζίογλου (επιχειρηματίας), Γιάννης Βλαστός, Αντώνης Παριζιάνος (πρ. Συνδέσμου Υποστήριξης Ρωμαϊικων Κοινοτικών Ιδρυμάτων), οι οποίοι έζησαν τα δραματικά γεγονότα.
