Το πρόβλημα της αναντιστοιχίας της ζήτησης και της προσφοράς δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού είναι ιδιαίτερα σημαντικό στην Ελληνική αγορά εργασίας, ακόμη και σε συνθήκες υψηλής ανεργίας.
Σε special report του, ο ΣΕΒ αναδεικνύει τα επαγγέλματα του μέλλοντος σε δυναμικούς κλάδους της οικονομίας με στόχο να συμβάλλει στην αποτελεσματικότερη διασύνδεση της Ελληνικής επιχειρηματικότητας με το εκπαιδευτικό μας σύστημα.
Όπως σημειώνει ο ΣΕΒ, ξεκινούμε από τον τομέα της υγείας, στον οποίο συντελούνται έντονες θεσμικές, οικονομικές και τεχνολογικές μεταβολές. Η παρακολούθηση των αλλαγών αυτών και η υιοθέτηση μιας στρατηγικής ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναμικού, που θα προσαρμόζεται σε αυτές, μπορούν να συμβάλλουν καθοριστικά στην ανάπτυξή του. Λαμβάνοντας δε υπόψη ότι η εφαρμογή μιας στρατηγικής ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναμικού εμπεριέχει έντονα το στοιχείο της χρονικής υστέρησης, αναπόσπαστο στοιχείο της θα πρέπει να αποτελεί η πρόβλεψη των παραγόντων, που πρόκειται να μεταβάλλουν μεσοπρόθεσμα τη ζήτηση για γνώσεις και δεξιότητες στον τομέα. Η παρούσα μελέτη καταγράφει τις αλλαγές που έχουν συμβεί στο χώρο της υγείας κατά την περίοδο της ύφεσης καθώς και τις αναπτυξιακές ευκαιρίες που διαγράφονται στο μέλλον, αναδεικνύοντας τις ειδικότητες και τις δεξιότητες που θα απαιτηθούν ώστε να υποστηριχθεί μια δυναμική ανάκαμψη του κλάδου.
Μεταξύ άλλων, ο ΣΕΒ αναφέρει ότι τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά το 2010, συντελούνται σημαντικές αλλαγές στον χώρο της υγείας, που έχουν επηρεάσει τόσο τη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού, όσο και τη ζήτηση για γνώσεις και δεξιότητες. Ειδικότερα, οι αλλαγές αυτές είναι:
• Εγχώριες οικονομικές εξελίξεις και η τάση ενίσχυσης της εξωστρέφειας
Ο τομέας της υγείας αντιμετώπισε μια ιδιαίτερη κλαδική διαταραχή, πριν η συνολική οικονομία εισέλθει σε ύφεση, η οποία οφείλεται: α) στη σημαντική καθυστέρηση της εξόφλησης των οφειλών του δημοσίου προς τις επιχειρήσεις του τομέα των φαρμάκων, β) στις απώλειες που υπέστησαν οι φαρμακοβιομηχανίες, από τη μείωση της ονομαστικής αξίας των ομολόγων του ελληνικού δημοσίου που κατείχαν1, εξαιτίας του PSI, γ) στη σημαντική συρρίκνωση της δημόσιας και ιδιωτικής δαπάνης για υγεία, που καταγράφεται τα τελευταία χρόνια και δ) στις υποχρεωτικές εκπτώσεις και επιστροφές (rebate και clawback) των επιχειρήσεων του κλάδου προς το ελληνικό δημόσιο.
Οι παραπάνω εξελίξεις ώθησαν τις επιχειρήσεις του κλάδου των φαρμάκων να ενισχύσουν την εξωστρέφειά τους, προκειμένου να αποκαταστήσουν μέρος της πτώσης της εγχώριας κατανάλωσης, η οποία οδήγησε σε αύξηση της ζήτησης για στελέχη των τμημάτων εξαγωγών, market development και market access. Πρόκειται για στελέχη που διαθέτουν γνώσεις επιστημών υγείας (βιολογία και φαρμακευτική) ή θετικών επιστημών (χημεία) σε συνδυασμό με γνώσεις των οικονομικών της υγείας και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των ξένων αγορών, όπως η δομή τους, η δραστηριοποίηση άλλων επιχειρήσεων σε αυτές και τα βασικά στοιχεία του ρυθμιστικού πλαισίου που διέπει τη διάθεση των φαρμακευτικών προϊόντων. Τέλος, τα εν λόγω στελέχη θα πρέπει να διαθέτουν άριστη γνώση ξένων γλωσσών, ιδίως της αγγλικής, καθώς και εξοικείωση με τις νέες τεχνολογίες.
• Μεταβολή του τρόπου συνταγογράφησης των φαρμάκων
Από το 2012, τα φάρμακα συνταγογραφούνται με βάση την ονομασία της δραστικής ουσίας τους, και όχι του προϊόντος (brand), με αποτέλεσμα η προώθηση των πωλήσεων και το marketing των φαρμακευτικών προϊόντων να εστιάζουν, πλέον, στη χρήση επιστημονικά τεκμηριωμένων επιχειρημάτων σχετικά με τις ιδιότητες της δραστικής ουσίας. Η θεσμική αυτή μεταβολή άλλαξε και το προφίλ των απαιτούμενων γνώσεων και δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού που απασχολείται σε τμήματα πωλήσεων και marketing των βιομηχανιών φαρμάκων, δημιουργώντας παράλληλα την ανάγκη ενίσχυσης των ιατρικών τμημάτων τους. Το ανθρώπινο δυναμικό που ασχολείται με τις πωλήσεις και την προώθησή τους θα πρέπει να διαθέτει συνδυασμό γνώσεων επιστημών υγείας (βιολογία, φαρμακευτική), οικονομικών της υγείας, αλλά και του θεσμικού πλαισίου που διέπει τη διάθεση των φαρμακευτικών προϊόντων. Ιδιαίτερα σημαντικές για τα εν λόγω στελέχη είναι οι δεξιότητες διαπραγμάτευσης και επικοινωνίας, καθώς και οι ψηφιακές δεξιότητες.
•Μεταβολή ρυθμιστικού πλαισίου
Το θεσμικό πλαίσιο που διέπει την κυκλοφορία και διάθεση φαρμακευτικών προϊόντων έχει γίνει πιο περιοριστικό, ενώ οι μεταβολές που συντελούνται σε αυτό είναι ιδιαίτερα συχνές. Παράλληλα, αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των φορέων που εμπλέκονται με την παραγωγή και τη διάθεση φαρμακευτικών προϊόντων (ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένοι από αυτούς: ΕΟΦ, ΕΟΠΥΥ, ΙΦΕΤ, ΗΔΙΚΑ, ενώσεις ασθενών). Οι επιχειρήσεις του κλάδου είναι αναγκασμένες να παρακολουθούν τις συχνές αλλαγές που συντελούνται στο θεσμικό πλαίσιο και να συμμορφώνουν (compliance) το σύνολο των διαδικασιών τους με αυτές, διασφαλίζοντας παράλληλα την ποιότητα των προϊόντων τους.
Συνεπώς, ο ρόλος των ειδικών σε θέματα ρυθμιστικού πλαισίου, έχει αναβαθμιστεί σημαντικά στη βιομηχανία φαρμάκων. Πρόκειται για στελέχη, τα οποία πρέπει να διαθέτουν εξειδικευμένες νομικές γνώσεις και ικανότητες εφαρμογής του ρυθμιστικού πλαισίου που διέπει τη λειτουργία των επιχειρήσεων του κλάδου. Από την άλλη πλευρά, το ανθρώπινο δυναμικό που ασχολείται με θέματα συμμόρφωσης και διασφάλισης ποιότητας, το οποίο επίσης προέρχεται συνήθως από επιστήμες υγείας ή θετικές επιστήμες, θα πρέπει να διαθέτει γνώσεις οικονομικών της υγείας και του θεσμικού πλαισίου που διέπει τη λειτουργία της φαρμακευτικής αγοράς. Παράλληλα, η αύξηση των φορέων που εμπλέκονται με την παραγωγή και κυκλοφορία φαρμάκων, οδήγησε τις επιχειρήσεις στη δημιουργία νέων ρόλων (key account managers), για τη διαχείριση των σχέσεων τους με τους φορείς αυτούς, αλλά και την τήρηση των διαδικασιών που αυτοί προβλέπουν. Τα εν λόγω στελέχη θα πρέπει να διαθέτουν γνώσεις του ρυθμιστικού πλαισίου και των οικονομικών της υγείας, καθώς και του γενικότερου περιβάλλοντος εντός του οποίου λειτουργούν οι φορείς αυτοί. Για τη συγκεκριμένη ομάδα ειδικοτήτων ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι δεξιότητες της επικοινωνίας, της εργασίας σε ομάδα, αλλά και της διαπραγμάτευσης.
•Μειώσεις στους προϋπολογισμούς της δημόσιας φαρμακευτικής δαπάνης
Από το 2010 έως σήμερα, έχουν μειωθεί σημαντικά οι προϋπολογισμοί της δημόσιας εξωνοσοκομειακής και νοσοκομειακής φαρμακευτικής δαπάνης στο πλαίσιο των λεγόμενων κλειστών προϋπολογισμών. Η στενότητα των διαθέσιμων πόρων καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την τεκμηρίωση της αξίας των φαρμάκων και την αξιολόγηση των διάφορων θεραπευτικών εναλλακτικών. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω φαρμακοοικονομικών αναλύσεων (μελέτες επίδρασης στη συνολική δαπάνη, μελέτες κόστους αποτελέσματος κ.α.) οι οποίες εμπίπτουν στο γνωστικό πεδίο των οικονομικών της υγείας. Έτσι, οι βασικές αρχές των οικονομικών της υγείας, σε συνδυασμό με τις δεξιότητες διαπραγμάτευσης και επικοινωνίας αποτελούν έναν κρίσιμης σημασίας συνδυασμό γνώσεων και δεξιοτήτων που πρέπει να διαθέτουν τα εν λόγω στελέχη (key account managers).
•Εφαρμογή νέου ρυθμιστικού πλαισίου για την προστασία των προσωπικών δεδομένων
Έως τον Μάιο του 2018, οι επιχειρήσεις είναι υποχρεωμένες να συμμορφωθούν πλήρως με τον Κανονισμό 2016/679 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, ο οποίος προβλέπει αυστηρότατες ποινές σε περιπτώσεις παραβίασής του, καθώς επίσης και τη θέση του υπευθύνου προστασίας δεδομένων, ο οποίος, μεταξύ άλλων, ελέγχει τη συμμόρφωση της επιχείρησης με όσα ορίζει ο Κανονισμός. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα κρίσιμη διαδικασία, η οποία αφορά σε κάθε φορέα του ευρύτερου υγειονομικού τομέα, ο οποίος διαχειρίζεται ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα (δημόσια νοσοκομεία, ιδιωτικές κλινικές, διαγνωστικά εργαστήρια, φαρμακευτικές εταιρείες, εταιρείες ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού και αναλωσίμων, αλλά και των παρόχων υπεργολάβων τους).
Η συμμόρφωση με τον εν λόγω Κανονισμό δημιουργεί ζήτηση για νομικούς με εξειδικευμένες γνώσεις σε θέματα προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, αλλά και ειδικών σε θέματα ασφάλειας δεδομένων ψηφιακής μορφής, οι οποίοι θα πρέπει να διαθέτουν εμπειρία στον κλάδο, γνωρίζοντας τις διαδικασίες, τους ρόλους και το γενικότερο περιβάλλον λειτουργίας του υγειονομικού τομέα.
Οι ευκαιρίες ανάπτυξης του τομέα ως παράγοντες μεταβολής της ζήτησης δεξιοτήτων
Παρά τις πιέσεις που δέχεται ο τομέας της υγείας τα τελευταία χρόνια, υπάρχουν ορισμένα πεδία, τα οποία μπορούν να προσφέρουν σημαντικές ευκαιρίες ανάπτυξής του, ενώ η αξιοποίησή τους μπορεί να δημιουργήσει ζήτηση για νέες δεξιότητες.
Η γήρανση του πληθυσμού και η βιολογική επιβάρυνσή του αναμένεται να αυξήσουν τη ζήτηση προϊόντων και υπηρεσιών υγείας και κατ’ επέκταση αρκετών ειδικοτήτων του τομέα. Όμως, υπάρχουν κάποιες ειδικότητες στον κλάδο της υγείας, οι οποίες σχετίζονται άμεσα με τη φροντίδα και την υγεία των ηλικιωμένων, όπως είναι οι γιατροί με ειδίκευση στην γηριατρική και οι νοσηλευτές γηριατρικής, οι οποίοι, θα πρέπει να διαθέτουν, εκτός των γνώσεων γενικής ιατρικής και νοσηλευτικής αντίστοιχα, ικανότητες ολιστικής αποτίμησης της κατάστασης της υγείας των ηλικιωμένων και παροχής κατ’ οίκον υπηρεσιών, ενώ ιδιαίτερα σημαντικές θα πρέπει να θεωρούνται και οι δεξιότητες επικοινωνίας.
•Παραγωγή φαρμάκων
Η παραγωγή κυρίως γενόσημων φαρμάκων, φυτικών σκευασμάτων (φαρμάκων και καλλυντικών), καθώς επίσης και η επαναστόχευση/επανατοποθέτηση φαρμάκων, μπορούν να προσφέρουν σημαντικές ευκαιρίες για την ανάπτυξη των επιχειρήσεων του κλάδου. Σημειώνεται ότι η παραγωγή γενοσήμων φαρμάκων έχει σημαντικά περιθώρια επέκτασης, λαμβάνοντας υπόψη το χαμηλό ποσοστό διείσδυσής τους, σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Για την παραγωγή νέων σκευασμάτων ή την επαναστόχευση υφισταμένων είναι κομβικής σημασίας οι λειτουργίες των τμημάτων business development, έρευνας και ανάπτυξης (R&D) και market access, οι οποίες θα συμβάλλουν στον εντοπισμό της επιχειρηματικής ευκαιρίας, τη μετουσίωσή της σε προϊόν, την είσοδο του τελευταίου στην αγορά και την τιμολόγηση και την ασφαλιστική αποζημίωσή του.
Οι ερευνητές των τμημάτων R&D προέρχονται από τμήματα επιστημών υγείας, χημικών ή χημικών μηχανικών, με υψηλού επιπέδου προσόντα και ικανότητα εφαρμογής των σύγχρονων εργαστηριακών μεθόδων. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη ότι η έρευνα και η καινοτομία προϋποθέτουν τη συνεργασία πολλών ερευνητών, η δεξιότητα της εργασίας σε ομάδα είναι ιδιαίτερα σημαντική. Όσον αφορά στα στελέχη του business development και του market access, οι επιστήμες υγείας και οι γνώσεις οικονομικών της υγείας αποτελούν έναν συνδυασμό γνώσεων και δεξιοτήτων κομβικής σημασίας. Πέραν αυτών, η γνώση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της φαρμακευτικής αγοράς, αλλά και του θεσμικού πλαισίου που διέπει την κυκλοφορία των φαρμακευτικών προϊόντων αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικές δεξιότητες για τα στελέχη business development και market access αντίστοιχα.
•Κλινικές μελέτες
Η διεξαγωγή κλινικών μελετών είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, αποτελώντας σημαντική πηγή εσόδων για τα συστήματα υγείας και την οικονομία τους, μέσω της ανάπτυξης των επιχειρήσεων που εξειδικεύονται στο σχεδιασμό, την οργάνωση και την παρακολούθησή τους (Clinical Research Organizations – CRO). Είναι χαρακτηριστικό, ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο η αγορά των κλινικών μελετών ξεπερνά τα 35 δισ. ευρώ, από τα οποία μόλις 150 εκ. ευρώ αντιστοιχούν στην Ελλάδα. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει την ύπαρξη σημαντικών αναπτυξιακών ευκαιριών.
Ενδεχόμενη επέκταση των δραστηριοτήτων που αφορούν στις κλινικές μελέτες, θα δημιουργούσε επιπλέον ζήτηση για ερευνητές και επιστημονικούς συνεργάτες κλινικών μελετών, οι οποίοι προέρχονται από το χώρο των επιστημών υγείας (ιατρική, φαρμακευτική και βιολογία), διαθέτοντας παράλληλα γνώσεις της μεθοδολογίας και του θεσμικού πλαισίου των κλινικών μελετών, αλλά και δεξιότητες διαπραγμάτευσης. Επιπλέον, για τη διεξαγωγή των κλινικών μελετών που θα πραγματοποιηθούν από ελληνικές επιχειρήσεις του κλάδου, θα απαιτηθούν στελέχη με γνώσεις βιοστατιστικής και ικανότητα στη συλλογή και επεξεργασία δεδομένων.
•Παραγωγή διαφοροποιημένων προϊόντων και εξατομικευμένη προσέγγιση ασθενών
Τα τελευταία χρόνια έχει διαπιστωθεί στροφή προς την παραγωγή διαφοροποιημένων φαρμακευτικών προϊόντων, στο πλαίσιο μιας εξατομικευμένης προσέγγισης των ασθενών, τάση η οποία αναμένεται να ενισχυθεί. Οι θεραπείες εξελίσσονται σε συνδυαστικές, με βάση την εξατομικευμένη προσέγγιση των ασθενών και η παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων βασίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στα δεδομένα και στην πρακτική εφαρμογή τους (real world evidence and data generation).
Στο πλαίσιο αυτής της εξέλιξης η συλλογή και επεξεργασία δεδομένων, όπως και οι γνώσεις βιοστατιστικής και βιοπληροφορικής αναβαθμίζονται στην παραγωγική διαδικασία. Η λήψη των δεδομένων από τους ασθενείς θα πρέπει να επιτυγχάνεται κατά τρόπο που να μην αντιβαίνει στο ρυθμιστικό πλαίσιο προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, κάτι το οποίο θα ελέγχεται από εξειδικευμένους νομικούς. Η παρακολούθηση των ασθενών, η ενημέρωση των φροντιστών τους για τη διαδικασία χορήγησης των σκευασμάτων και η υποστήριξή τους μετά τη λήξη της θεραπείας, καθώς και η ανάγκη συλλογής πρωτογενών δεδομένων από τους ασθενείς, πιθανώς να οδηγήσουν στη συνεργασία των βιομηχανιών φαρμάκων με νοσηλευτικό προσωπικό.
•Ιατρικός τουρισμός
Ο ιατρικός τουρισμός μπορεί να προσφέρει σημαντικές ευκαιρίες ανάπτυξης για τα ιδιωτικά νοσοκομεία, αλλά και το σύνολο της οικονομίας, συμβάλλοντας, μεταξύ άλλων, στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, στην προσέλκυση επενδύσεων, στην ανάδειξη νέων προορισμών, στην αύξηση της μέσης ταξιδιωτικής δαπάνης και στην επέκταση του συνεδριακού τουρισμού. Η πιθανή επέκταση των δραστηριοτήτων των ιδιωτικών νοσοκομείων προς τον ιατρικό τουρισμό αναμένεται να αυξήσει τη ζήτηση του συνόλου, σχεδόν, των ειδικοτήτων του κλάδου. Ειδικότερα όμως, το ιατρικό, το νοσηλευτικό και το διοικητικό προσωπικό θα πρέπει να γνωρίζει σε άριστο επίπεδο τουλάχιστον την αγγλική γλώσσα, καθώς είναι απαραίτητη η επικοινωνία τους με τους ασθενείς, αλλά και με φορείς στις χώρες καταγωγής τους (ασφαλιστικά ταμεία, ασφαλιστικές εταιρείες κλπ). Επιπλέον, το προσωπικό διατροφικής μέριμνας θα πρέπει να γνωρίζει τις διατροφικές συνήθειες των ασθενών, όπως αυτές προκύπτουν από θρησκευτικούς, πολιτισμικούς και άλλους παράγοντες των χωρών καταγωγής τους.
Βασικοί άξονες μιας στρατηγικής ανθρώπινου δυναμικού στον τομέα της υγείας
Στόχος της στρατηγικής ανάπτυξης ανθρώπινου δυναμικού στον τομέα της υγείας θα πρέπει να είναι η αντιμετώπιση της αναντιστοιχίας μεταξύ των γνώσεων και δεξιοτήτων που ζητούν οι επιχειρήσεις και αυτών που προσφέρει το ανθρώπινο δυναμικό του τομέα. Η εν λόγω αναντιστοιχία μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικότερα μέσω της εφαρμογής μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής, η οποία θα περιλαμβάνει συμπληρωματικές πολιτικές, παρά μέσω της εφαρμογής μεμονωμένων και αποσπασματικών πολιτικών. Κατά τον σχεδιασμό μιας στρατηγικής δεξιοτήτων θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το στοιχείο της χρονικής υστέρησης, ενώ η επιτυχία της προϋποθέτει τη συνεργασία επιχειρήσεων και πολιτείας.
