Το ακίνητο της πρώην ΧΡΩΠΕΙ συνέδεσε το όνομά του με την αποβιομηχάνιση της Ελλάδας. 40 χρόνια μετά, αποκτά σημειολογικό χαρακτήρα καθώς είναι αυτό από το οποίο η χώρα, μέσω του Υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, επιχειρεί να διαμορφώσει την επόμενη μέρα των επενδύσεων στον τομέα της Έρευνας και Τεχνολογίας.
Του Κώστα Νούση
Ο υφυπουργός Ανάπτυξης και Επενδύσεων, αρμόδιος για την Έρευνα και Τεχνολογία, Χρίστος Δήμας μιλάει στο DEALnews.gr και αναλύει πως η «πολιτεία καινοτομίας», μία επένδυση 100 εκατ. ευρώ, δεν θα κολλήσει στη γραφειοκρατία. Τα φορολογικά κίνητρα και τις επενδύσεις ύψους 300 εκατ. ευρώ. Εξηγεί πώς το Elevate Greece θα διαμορφώσει τον χάρτη των startups, τον ρόλο του 5G στον ψηφιακό μετασχηματισμό της Ελλάδας αλλά και για το ενδεχόμενο επιβολής φόρου στους τεχνολογικούς κολοσσούς.
Τι σημαίνει για τη χώρα μας η Πολιτεία Καινοτομίας και πως τελικά μια απλή εκδήλωση ενδιαφέροντος, θα μετουσιωθεί σε κατάθεση δεσμευτικών προσφορών; Ποιες είναι οι ενέργειες από την πλευρά της Πολιτείας ως προς αυτή την κατεύθυνση;
Δεν υπάρχει αντίστοιχο εγχείρημα στην Ελλάδα. Δεν υπάρχει άλλο τέτοιο εγχείρημα όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη. Όποιος όμως έχει ταξιδέψει λίγο στο εξωτερικό, θα έχει δει ότι σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες υπάρχουν αντίστοιχες πολιτείες καινοτομίας όπου «τι είναι μία Πολιτεία Καινοτομίας;», είναι ένας φυσικός χώρος στον οποίο συνυπάρχουν νεοφυείς επιχειρήσεις, τεχνοβλαστοί, επιστήμονες, επιχειρήσεις και ειδικότερα επιχειρήσεις οι οποίες επενδύουν στην έρευνα και την ανάπτυξη και ο στόχος είναι σε αυτόν τον φυσικό χώρο να δημιουργούνται συνέργειες για την παραγωγή καινοτόμων προϊόντων και υπηρεσιών. Άρα είναι ένας φυσικός χώρος συνεύρεσης, μία φυσική έδρα της καινοτομίας ώστε να μπορούν οι ταλαντούχοι Έλληνες επιστήμονες αλλά και οι επιχειρηματίες να έχουν τη δυνατότητα να παράγουν, να έρχονται σε επικοινωνία με τις πολύ μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις -που κάποιες δεν έχουν ακόμα έδρα στην Ελλάδα- σε έναν ενιαίο φυσικό. Ήδη έχουμε ξεκινήσεις τη διαδικασία της δημοπράτησης, έχει δημοσιευθεί το πρώτο τεύχος της δημοπράτησης, περιμένουμε τις πρώτες προσφορές όπου ελπίζουμε αρχές του νέου έτους θα υπάρχει ο ανάδοχος και θα ξεκινήσει κανονικά η κατασκευή του.
Ποιο είναι το χρονοδιάγραμμα του φιλόδοξου εγχειρήματος και ποιες είναι οι δικές σας δικλείδες ασφαλείας, ώστε να μη αποτελέσει άλλη μία επένδυση, η οποία μετά τον διαγωνισμό κολλάει για χρόνια στη γραφειοκρατία;
Αυτό είναι έργο το οποίο δεν υπήρχε ούτε ως σκέψη. Ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2019. Έπρεπε να βρούμε την απαραίτητη έκταση όπου θα δημιουργηθεί η Πολιτεία Καινοτομίας. Ψάξαμε και είδα πολλές εκτάσεις. Καταλήξαμε στην έκταση της ΧΡΩΠΕΙ. Τη φέραμε στη χρήση του Υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, με στόχο να δημιουργηθεί εκεί πέρα η Πολιτεία Καινοτομίας. Πέρασε από την διυπουργική ΣΔΙΤ, έχοντας πιο πριν καταρτήσει το απαραίτητο επιχειρηματικό σχέδιο. Μετά με τους τεχνικούς, νομικούς και οικονομικού συμβούλους κάναμε νέο επιχειρηματικό σχέδιο κάναμε όλες τις απαραίτητες μελέτες, τοπογραφικές μελέτες, πέρασε από το Κεντρικό Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής του Υπουργείου Περιβάλλοντος και έγινε το πρώτο τεύχος δημοπράτησης. Όλο αυτό είναι μία διαδικασία που μας λένε ότι συνήθως παίρνει πάνω από δύο χρόνια. Θεωρούμε ότι κινήθηκε πάρα πολύ γρήγορα η Πολιτεία για το συγκεκριμένο εγχείρημα. Από εδώ και μπρος υπάρχει η 15η Μαρτίου η οποία είναι μία κρίσιμη ημερομηνία γιατί τότε λήγει η δυνατότητα υποβολής των πρώτων μη δεσμευτικών προσφορών, όπως προβλέπεται από το πρώτο τεύχος δημοπράτησης. Μπορώ να σας πω ότι θα υπάρξει μία παράταση άρα θα πάμε λίγο μετά τις 15 Μαρτίου ή οποία θα ανακοινωθεί επισήμως την επόμενη εβδομάδα. Από εκεί και έπειτα πάμε στο δεύτερο κομμάτι, στη δεύτερη φάση του διαγωνισμού η οποία θα γίνει με τη μορφή του ανταγωνιστικού διαλόγου μεταξύ των ενδιαφερομένων σχημάτων για την Πολιτεία Καινοτομίας, όπου μετά θα πρέπει να καταθέσουν δεσμευτικές προτάσεις. Ελπίζουμε ότι αυτό θα γίνει εντός του 2021 και μετά θα καταλήξουμε στον ανάδοχο. Πώς θα καταλήξουμε ότι δεν θα έχουμε γραφειοκρατικά προβλήματα; Το πρώτο ζήτημα είναι το οικονομικό. Η οικονομική στήριξη του ζητήματος. Ένα από τα θέματα που εξετάζουμε και με το Ταμείο Ανάκαμψης είναι να χρηματοδοτηθεί και η δημιουργία της Πολιτείας Καινοτομίας σε ένα ποσοστό το οποίο μπορεί να αγγίζει ακόμα και το 50% από το Ταμείο Ανάκαμψης. Μιλάμε πάντα για τα χαμηλότοκα δάνεια τα οποία θα δοθούν από το Ταμείο Ανάκαμψης. Άρα αυτό εξασφαλίζει το κυριότερο ζήτημα το οποίο είναι το ζήτημα της οικονομικής τροφοδότησης του συγκεκριμένου έργου. Μη γελιόμαστε, είμαστε σε μία εποχή που και η οικονομική κρίση και η πανδημία δυσκολεύει τους πάντες να μπορέσουν να έχουν πρόσβαση -κυρίως από τα τραπεζικά ιδρύματα- σε φθηνό χρήμα το οποίο απαιτείται για ένα τέτοιο έργο το οποίο κοστολογείται στα 100 εκατ. ευρώ. Από εκεί και έπειτα ξέρουμε ότι υπάρχουν πολλές εταιρείες οι οποίες ενδιαφέρονται να ενταχθούν και στα σχήματα για τη δημιουργία της Πολιτείας Καινοτομίας, αλλά και ακόμα να ενοικιάσουν χώρο εντός της ΧΡΩΠΕΙ για να προχωρήσει αυτό το εγχείρημα. Άρα το γεγονός ότι υπάρχει μεγάλη αναμονή από πολλούς σημαντικούς «παίκτες» για να ξεκινήσει να λειτουργεί η ΧΡΩΠΕΙ, μας γεμίζει με αισιοδοξία ότι θα κάνουμε όλοι ότι περνάει από το χέρι για να προχωρήσει σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα το οποίο έχουμε καταρτήσει.
Φορολογικά κίνητρα και επενδύσεις 300 εκατ. ευρώ
Το τελευταίο διάστημα, παρατηρείται ένας καταιγισμός επενδυτικών σχεδίων στον τομέα της τεχνολογίας, όχι μόνο από την πλευρά του Υπουργείου αλλά και από ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Πότε εκτιμάτε ότι αυτά τα επενδυτικά προγράμματα θα κεφαλαιοποιηθούν; Πότε θα πιστωθούν στην ελληνική οικονομία;
Αρχικά να σας πω ότι είναι στρατηγική προτεραιότητα της Ελληνικής Κυβέρνησης να προσελκύσουμε επιχειρήσεις οι οποίες επενδύουν ακόμα περισσότερο στην Έρευνα και την Ανάπτυξη. Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι αλλάξαμε και τα φορολογικά κίνητρα για τις επιχειρήσεις, οι οποίες επενδύουν στο κομμάτι της έρευνας και της Ανάπτυξης, όπου αυξήσαμε το φορολογικό κίνητρο, τις υπερεκπτώσεις των δαπανών, από το 130% στο 200%. Μόνο από αυτή τη ρύθμιση υπολογίζουμε ότι οι δαπάνες Έρευνας και Ανάπτυξης τα επόμενα τρία χρόνια θα αυξηθούν πάνω από 300 εκατ. ευρώ, δημιουργώντας νέες και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας για επιστήμονες. Αυτή είναι μία διάταξη η οποία ευνοεί ήδη τις εταιρείες που βρίσκονται στη χώρα μας σε εγχώριες εταιρείες που θέλουν να επενδύσουν περισσότερο στο κομμάτι της Έρευνας και Ανάπτυξης αλλά κάνει και την Ελλάδα πολύ πιο ελκυστική για να προσελκύσει και άλλες επιχειρήσει σε αυτό το κομμάτι. Και όντως θα δείτε ότι το τελευταίο χρονικό διάστημα θα δείτε επιχειρήσεις όπως η Microsoft, η EY, η SISCO, η phizer, η VW, η Applied Materials και άλλες εταιρείες, εμπιστεύονται την Ελλάδα, επενδύουν στην Ελλάδα. Τα φορολογικά κίνητρα είναι σημαντικά αλλά είναι ακόμα σημαντικότερο ότι έχουμε πολύ σημαντικό ανθρώπινο προσωπικό, αξιόλογο και ανταγωνιστικό ανθρώπινο δυναμικό, το οποίο έχει τη δυνατότητα να ανταποκριθεί στις ανάγκες αυτών των επιχειρήσεων. Ελπίζουμε ότι τα αποτελέσματα αυτών των επενδύσεων θα είναι ορατά μέρα με τη μέρα ακόμα περισσότερο, να δημιουργούνται περισσότερες θέσεις εργασίας, οι οποίες ήδη δημιουργούνται και αντί να φεύγουν οι επιστήμονές μας στο εξωτερικό για να εργαστούν στα κέντρα δεδομένων της Microsoft ή της Amazon στην Τσεχία, την Πολωνία και την Ιταλία, να επαναπατρίζονται κάποιοι και να εργάζονται σε αντίστοιχες θέσεις εργασίας στην Ελλάδα και φυσικά να μη πιστεύουν οι νεότερες γενιές ότι οι ευκαιρίες ανάδειξης και επαγγελματικής ανέλιξης είναι μόνο στο εξωτερικό αλλά να βλέπουν ότι και στην Ελλάδα σημαντικές ευκαιρίες.
Ανάσχεση του brain drain και η θέση της Ελλάδας στον Ευρωπαϊκό Πίνακα καινοτομίας
Η Κυβέρνηση έχει αναγάγει σε «στοίχημα» της κεντρικής της πολιτικής, την ανάσχεση του brain drain. Ωστόσο, όλα αυτά τα «μυαλά» που έφυγαν από τη χώρα κατά την περίοδο της κρίσης, το έκαναν όχι μόνο για να βρουν εργασία αλλά και καλύτερο βιοτικό επίπεδο που προσφέρουν οι μισθοί του εξωτερικού. Πώς ο δικό σας τομέας θα βοηθήσει στην ανάσχεση αυτού του φαινομένου; Επεξεργάζεστε συγκεκριμένα κριτήρια;
Πράγματι ταλαντούχοι επιχειρηματίες, επιστήμονες και νέα παιδία, ειδικότερα την περίοδο της κρίσης, βλέποντας ότι οι προοπτικές στη χώρα δεν ήταν θετικές, αναζητούσαν ένα καλύτερο μέρος εκτός Ελλάδος και αυτό είναι ένα θλιβερό φαινόμενο για τη χώρα μας. Ο κύριος λόγος που επενδύουμε ουσιαστικά ως στρατηγική προτεραιότητα στον τομέα της Έρευνας και Ανάπτυξης είναι επειδή δημιουργούνται νέες, σημαντικές και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίες. Εάν θέλουμε να επαναπατρίσουμε κάποιους, θα πρέπει να υπάρχουν ανταγωνιστικοί μισθοί. Άρα οι νέες και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας που προσφέρουν αυτές οι επιχειρήσεις που επενδύουν σε αυτό το κομμάτι είναι το πρώτο πολύ βασικό κίνητρο. Θα σας πω όμως ότι περάσαμε πρόσφατα διάταξη για τα ερευνητικά κέντρα όπου τους δίνουμε μεγαλύτερη ευελιξία ώστε να αξιοποιήσουν τα χρήματα που έχουν από ιδιωτικούς πόρους ή από ανταγωνιστικά Ευρωπαϊκά προγράμματα, για μισθούς ερευνητών. Τους εξαιρέσαμε από το ενιαίο μισθολόγιο. Ένας ερευνητής Γ στο ενιαίο μισθολόγιο έπαιρνε περίπου 1.100 ευρώ, όπου στο εξωτερικό οι μισθοί του αντίστοιχου ερευνητή Γ είναι πολύ πιο ελκυστικοί. Στην προκειμένη περίπτωση, εξαιρέσαμε από το ενιαίο μισθολόγιο τους ερευνητές οι οποίοι χρηματοδοτούν τα προγράμματα που δεν επιβαρύνουν τους Έλληνες φορολογούμενους, άρα είναι χρήματα από ιδιωτικούς πόρους ή ευρωπαϊκά ανταγωνιστικά προγράμματα. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν να αυξήσουν τους μισθούς για τους ερευνητές στα ερευνητικά κέντρα και τα πανεπιστήμια με αποτέλεσμα να κρατάνε τους καλούς επιστήμονες στη χώρα και να δίνουν ένα ουσιαστικό κίνητρο και στον δημόσιο τομέα επαναπατρισμού. Επιπλέον δώσαμε ένα σημαντικό φορολογικό κίνητρο για όσους δεν είχαν φορολογική κατοικία στην Ελλάδα τα τελευταία επτά χρόνια, με μία πολύ σημαντική φορολογική ελάφρυνση της τάξεως του 50% να επαναφέρουν τη φορολογική βάση στη χώρα, προσδοκώντας να δείξουμε ότι η Ελλάδα προσαρμόζεται στις ανάγκες της παγκόσμιας οικονομίας και του παγκόσμιου ανταγωνισμού.
Ποιο είναι το ύψος της αποτίμησης όλων των projects που έχετε αυτή τη στιγμή στο χαρτοφυλάκιο;
Η ουσιαστικότερη αποτίμηση που βλέπουμε είναι σε σύγκριση με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι σημαντικότεροι δείκτες είναι οι δαπάνες έρευνας και ανάπτυξης ως ποσοστό του ΑΕΠ όπου η Ελλάδα βρίσκεται στη 17η θέση από τα 27 κράτη μέλη και τον τελευταίο χρόνο ανέβηκε 4 θέσεις αλλά έχουμε ακόμα πολύ δρόμο να διανύσουμε και να ανέβουμε στην κατάταξη, ειδικά όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε θέσει ο στόχους για το 2020 να είναι οι δαπάνες έρευνας και ανάπτυξης στο 3% του ΑΕΠ. Μόνο τέσσερα μέλη το πέτυχαν αυτό, η Ελλάδα είναι στο 1,27% άρα έχουμε ακόμα δρόμο να διανύσουμε. Ένα άλλο στοιχείο το οποίο μελετάμε και έχει να κάνει με την καινοτομία, είναι ο Ευρωπαϊκός Πίνακας καινοτομίας όπου πάλι η Ελλάδα είναι σε χαμηλή θέση, στην 20η θέση, ωστόσο τα στοιχεία τα οποία επεξεργάζεται ο Ευρωπαϊκός Πίνακας είναι με δύο χρόνια καθυστέρηση άρα τους καρπούς των μεταρρυθμίσεων αναφορικά με τις κατατάξεις στους δύο αυτούς πίνακες θα μπορέσουμε να τους δούμε τον επόμενο χρόνο.
Elevate Greece: Το «μωρό» που διαμορφώνει τον χάρτη των startups
Τι είναι το Elevate Greece και πως μπορούν, μέσω αυτού οι startups να αποκτήσουν προστιθέμενη αξία; Τόσο σε κεφάλαιο, όσο και σε επίπεδο αναγνώρισης;
Μέχρι πρότινος η ελληνική πολιτεία δεν γνώριζε πόσες νεοφυείς επιχειρήσεις υπάρχουν, σε ποιους τομείς δραστηριοποιούνται, πόσους εργαζόμενους απασχολούν, τι κύκλο εργασιών κάνουν. Δεν είχε πληροφορίες το ελληνικό κράτος για τις νεοφυείς επιχειρήσεις και το οξύμωρο είναι ακόμα και να ήθελε να νομοθετήσεις ευεργετικές διατάξεις για τις νεοφυείς επιχειρήσεις, στην πραγματικότητα δεν γνωρίζαμε σε ποιους απευθυνόμαστε και δεν το γνωρίζαμε γιατί δεν υπάρχει ένας ΚΑΔ νεοφυών επιχειρήσεων άρα δεν ξέραμε ποιες είναι νεοφυείς επιχειρήσεις. Αυτό όμως επειδή δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός διεθνώς -όχι μόνο στην Ελλάδα- για το ποιες επιχειρήσεις λογίζονται ως νεοφυείς, ήταν ένα πρόβλημα το οποίο δεν αντιμετώπιζε μόνο η Ελλάδα. Μελετώντας βέλτιστες πρακτικές άλλων χωρών είδαμε ότι άλλες χώρες το είχαν αντιμετωπίσει φτιάχνοντας ένα μητρώο νεοφυών επιχειρήσεων. Έτσι γεννήθηκε πολύ νωρίς η ιδέα να δημιουργήσουμε ένα μητρώο νεοφυών επιχειρήσεων. Όμως θελήσαμε να το εξελίξουμε σε κάτι παραπάνω. Θέλαμε να μαζέψουμε στο μητρώο νεοφυών επιχειρήσεων -υπό μία ηλεκτρονική πλατφόρμα- όλο το οικοσύστημα καινοτομίας, το οποίο συμπεριλαμβάνει και τους επιταχυντές, τις θερμοκοιτίδες, τις επιχειρήσεις κεφαλαιουχικών συμμετοχών (Venture Capitals Funds), αλλά ακόμα και τις επιχειρήσεις και τις τράπεζες οι οποίες επενδύουν στην έρευνα και καινοτομία και ενδιαφέρονται για το οικοσύστημα καινοτομίας. Άρα το Elevate Greece κάνει μία επίσημη αξιόπιστη καταγραφή των νεοφυών επιχειρήσεων της χώρας. Βοηθάει στη μεταξύ τους δικτύωση, είναι ένα σημαντικό εργαλείο για τη χώρα για να παρέχει στήριξη προς τις νεοφυείς επιχειρήσεις και πρόσφατα ανακοινώσαμε τη δράση -μέσω ΕΣΠΑ- της τάξεως των 60 εκατ. ευρώ, με τη μορφή μη επιστρεπτέας προκαταβολής από 5.000 μέχρι μάξιμουμ 100.000 ευρώ για να αντιμετωπίσουν -όσες έχουν πληγεί από την πανδημία- τα ζητήματα ρευστότητάς τους αλλά θεσμοθετήσαμε επίσης για πρώτη φορά ως Ελληνική Πολιτεία, φορολογικά κίνητρα με εκπτώσεις φορολογητέου για τους «επενδυτικούς αγγέλους». Όλα αυτά έγιναν μέσω του Elevate Greece, το οποίο θέλω να το σκεφτόμαστε ως ένα «μωρό». Είναι ένα νέο δημιούργημα το οποίο χρειάζεται να έχει τη στήριξή του και βήμα βήμα θα αρχίσει να δυναμώνει όλο και περισσότερο.
Οι συζητήσεις για την επιβολή φόρους στους τεχνολογικούς κολοσσούς
Τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιχείρησαν κάποια στιγμή να έρθουν σε συνεννόηση για την επιβολή φόρου στις μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες. Το 2019 η Γαλλία αυτόνομα ψήφισε δικό της νόμο. Υπάρχει από την ελληνική πλευρά πρόθεση να επιβάλει φόρο σε αυτές τις εταιρείες;
Είναι απολύτως απαραίτητο να υπάρχει μία ενιαία στάση από όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και θα έλεγα και από άλλες χώρες όπως είναι οι ΗΠΑ, η Αυστραλία, ο Καναδάς, το Ηνωμένο Βασίλειο, όσον αφορά στη λειτουργία αυτών των τεχνολογικών κολοσσών. Βλέπουμε ότι έχουν δημιουργηθεί ζητήματα ακόμα και λειτουργίας Δημοκρατίας, λειτουργίας Θεσμών. Δεν είμαι υπερ της άποψης της υπερβολικής νομοθετικής δραστηριότητας όμως αντιλαμβανόμαστε όλοι ότι πρέπει να υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός τρόπος λειτουργίας τους ώστε να μη δημιουργούνται προβλήματα στη δημοκρατική λειτουργία τους. Όσον αφορά στο κομμάτι της φορολογίας υπάρχουν προτάσεις στο τραπέζι, αλλά αυτό είναι κάτι το οποίο συζητείται σε ανώτατο Ευρωπαϊκό επίπεδο και νομίζω ότι είναι κάτι το οποίο συζητούν οι Αρχηγοί κρατών μεταξύ τους και όταν υπάρξει κάτι νεότερο σίγουρα θα έχουμε ενημέρωση.
Ο ρόλος του 5G και ο ψηφιακός μετασχηματισμός της Ελλάδας
Σε τι φάση βρίσκεται ο ψηφιακός μετασχηματισμός στη χώρα μας; Πόσο εύκολο είναι να φτάσουμε από τον σχεδιασμό, στην υλοποίηση του ψηφιακού μετασχηματισμού και ποιες είναι οι προκλήσεις που έχετε να αντιμετωπίσετε ως αρμόδιος υπουργός;
Στο Υπουργείο Ανάπτυξη με τη δημιουργία του Elevate Greece, η Ελληνική Πολιτεία είναι η πρώτη φορά που εμπιστεύτηκε μία startup για να δημιουργήσει και να τρέξει μία πολύτιμη υπηρεσία από την πλευρά τους κράτους. Άρα είμαι από αυτούς που έμπρακτα έχω αποδείξει ότι θεωρώ ότι οι νεοφυείς επιχειρήσεις έχουν τη δυνατότητα να δώσουν πρακτικές, γρήγορες, αποτελεσματικές λύσεις, σε ζητήματα που απασχολούν ακόμα και τη Δημόσια Διοίκηση και ναι βέβαια πρέπει να αξιοποιήσουμε αυτές τις νεοφυείς επιχειρήσεις και στη Δημόσια Διοίκηση πολύ περισσότερο. Όσον αφορά στον ψηφιακό μετασχηματισμό της χώρας ο στόχος είναι ο εξής απλός: όλες οι επιχειρήσεις μεταξύ πολίτης και κράτους και επιχείρησης και κράτους θα πρέπει να δίνονται και ψηφιακά και ηλεκτρονικά. Το παράδειγμά που δίνουμε είναι η Εσθονία, όπου όλες οι υπηρεσίες δίνονται ηλεκτρονικά, εκτός από τέσσερις, οι οποίες είναι να παραλάβεις την ηλεκτρονική σου ταυτότητα, να παντρευτείς, να πάρεις διαζύγιο και να αγοράσεις γη. Όλες τις άλλες υπηρεσίες μπορείς να τις κάνεις ηλεκτρονικά και αυτό είναι αρκετά σημαντικό για τη χώρα να φτάσουμε σε ένα τέτοιο επίπεδο, αλλά και την ίδια στιγμή -και για αυτό είναι σημαντικό το 5G- θα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι το σύνολο της επικράτειας έχει πρόσβαση σε φθηνές και γρήγορες συνδέσεις Internet και επίσης πρέπει να δούμε πως μπορούμε να προχωρήσουμε με πολύ πιο «επιθετικό» τρόπο την επανεκπαίδευση αρκετών συμπολιτών μας, ειδικότερα σε μεγαλύτερες ηλικίες, ώστε να νιώθουν ασφαλείς και άνετοι στο να χρησιμοποιούν υπηρεσίες μέσω του διαδικτύου και νομίζω αυτό θα είναι ένα κέρδος για όλους μας για το σύνολο της Πολιτείας, των πολιτών αλλά και της εθνικής οικονομίας και θα μπορέσει να μας βοηθήσει ως χώρα να είμαστε πολύ πιο ανταγωνιστικοί και πιο αποτελεσματικοί σε διεθνές επίπεδο.
